Części ciała ważki - słownik pojęć

Niżej prezentowany słownik pochodzi sprzed ponad stu lat. Współcześnie niektóre nazwy zmieniono, jednakże same opisy są interesujące. Ponadto w słowniku znalazły się objaśnienia tych części ciała ważki, których nie znajduję w obecnych źródłach. Zatem słowniczek ten można potraktować jako pewne uzupełnienie, a nawet rozszerzenie, pomocne zwłaszcza przy opisywaniu wyglądu ważki z danego gatunku.
Definicje minimalnie uwspółcześniłam, a w nawiasach kwadratowych dodałam nazwy znane mi z obecnych źródeł.
Poniżej słownika dorzucam swoje spostrzeżenia - m.in. o czym jego autor wówczas nie wiedział.

Głowa (caput)

Oczy siatkowe, czyli złożone (oculi) - osadzone po obu bokach głowy kształtu półkulistego; u różnych grup ważek różnią się osadzeniem, wielkością i położeniem.

Przyoczka (ocelli) - oczy pojedyncze osadzone na ciemieniu.

Warga górna (labium superius) - górna przykrywka pyszczka.

Warga dolna (labium inferius) - dolna przykrywka pyszczka.

Maska - obie wypukłe wargi połączone.

Szczęki (maxillae) - narzędzia służące do gryzienia.

Czoło (frons) - część przodu głowy nad wargą górną.

Ciemię (vertex) - część wierzchnia głowy nad czołem z przodu między oczami.

Międzyocze - przestrzeń na wierzchu głowy, gdzie stykają się oczy złożone - albo w linii, albo tylko w punkcie.

Zagłowie (occipitium) - tylna przestrzeń głowy za oczami złożonymi.

Trójkąt zagłowia (triangulum occipitii) - trójkątna przestrzeń zagłowia między oczami siatkowymi.

Lica - części boczne zagłowia pod oczami złożonymi.

Różki [czułki, anteny] (antennae) - podobnie jak u innych owadów wyrastające między ciemieniem a czołem. Złożone są z członów. U ważek - z grubszej nasady [trzonka] i kilku cieńszych członów: różki szydełkowate [szczecinkowate].


Tułów (thorax)
Szyja łączy głowę z tułowiem, który składa się z trzech części, oddzielonych bruzdkami:

• przedtułów (prothorax) - część przednia, 
• śródtułów (mesothorax) - część środkowa, 
• zatułów (metathorax) - część tylna tułowia.
  

Międzyskrzydle - górna część tułowia między skrzydłami.
Na grzbietowej stronie tułowia znajdują się dwie pary skrzydeł, a do spodu tułowia, czyli piersi - trzy pary nóg.


Odnóża (pedes) składają się z :

• biodra (coxa) - nasadowej części bezpośrednio z tułowiem połączonej,
• uda (femur) - części połączonej z biodrem za pomocą krętarza (trochanter),
• piszczeli [goleń] (tibia) połączonej z udem za pomocą kolanka i
• stopy (tarsus), złożonej z trzech członów. 

Skrzydła (alae) są wyrostkami grzbietowej, czyli plecowej części tułowia. Rozróżnia się dwie pary skrzydeł: przednie wyrastające ze śródplecza i tylne wyrastające z zaplecza.

Krawędź skrzydeł dzieli się na: przednią, tylną i końcową (kończyna skrzydeł).

Nasada skrzydeł - część skrzydła przy połączeniu z tułowiem.

Błonę skrzydłową rozpinają żyłki ciągnące się tak przez długość (żyłki podłużne), jak przez szerokość skrzydła (żyłki poprzeczne).

Pólko (cellula) tworzy przestrzeń zamknięta żyłkami podłużnymi i poprzecznymi.

Błonka (membranula) - odmiennie niż błona skrzydeł zabarwiony przybłonek, znajdujący się na tylnej części nasady skrzydeł.


Żyłki (nervi) - tworzą ważne i bardzo znamienne dla poszczególnych rodzajów i gatunków użytkowanie. Stosownie do swego przebiegu różnie się nazywają.

Naramienna żyłka [kostalna, żebrowa] (costa). Pierwsza podłużna żyłka wzdłuż całej przedniej krawędzi skrzydeł.

Podramienna żyłka [subkostalna, podżebrowa] (subcosta) - podłużna żyłka, druga po naramiennej, ciągnąca się  aż do żyłek poprzecznych.

Szprycha [żyłka radialna, promieniowa] (radius) - trzecia z rzędu, podłużna żyłka ciągnąca się od nasady, licząc od przedniej krawędzi skrzydeł.

Gałązka środkowa (sector medius) - górna żyłka podłużna wybiegająca z pólka nasadowego .

Gałązka pierwsza (sector primus)- gałązka oddzielająca się od gałązki środkowej za szprychą [żyłką radialną], ciągnąca się na dalszej długości równolegle z nią, po czym rozdziela się na:

gałązkę węzełkową (sector nodalis), jako górne odgałęzienie gałązki pierwszej i
gałązkę podwęzełkową (sector subnodalis), jako dolne odgałęzienie gałązki pierwszej.

Gałązka krótka (sector brevis) - żyłka następna po gałązce środkowej, wybiegająca z pólka nasadowego.

Gałązka trójkąta pierwsza (sector trianguli primus) - pierwsze odgałęzienie od trójkąta skrzydeł.

Gałązka trójkąta druga (sector trianguli secundus) - dolne odgałęzienie od trójkąta skrzydeł.

Żyłka podśrodkowa (nervus submedianus) - dolna żyłka pólka nasadowego.

Żyłka nasadowa (nervus postcostalis) - żyłka wybiegająca z nasady skrzydeł i połączona z błonką.

Żyłki żeberkowe (nervi antecubitales) - żyłki poprzeczne między żyłkami podłużnymi - naramienną i podramienną.

Żyłka załukowa, czyli łukówka (arculus) - żyłka poprzeczna odgradzająca pólko nasadowe od dalszego pola skrzydeł. Jest albo prosta, albo załamana pod kątem rozwartym.

Od łukówki odgałęziają się: gałązka środkowa i gałązka krótka, dlatego zwą się także gałązkami łukówki (sectores arculi).
Odgałęzienie to zwane jest rozszczepionym, gdy obie gałązki wybiegają z łukówki osobno.
Jako trzonkowate określa się wtedy, gdy obie gałązki wybiegając z łukówki łączą się w jedną gałąź, która na dalszej długości rozszczepia się na dwie gałązki.

Węzełek (nodulus) - żyłka poprzeczna pośrodku skrzydeł, łącząca żyłkę naramienną z podramienną, a także kolejne, podłużne gałązki. Węzełek odróżnia się większą grubością od innych żyłek poprzecznych i w miejscu przednia krawędź skrzydeł jest ściągnięta.


Pólka (cellulae)

Znamię (pterostigma) - pólko to znajduje się na przednim brzegu przed końcem (kończyną) skrzydeł i różni się innym zabarwieniem od całego pola skrzydeł. Jeżeli pterostigma jest odgraniczona  zewsząd od pola skrzydeł, wówczas nazywana jest pterostigmą (znamieniem) prawdziwym, w przeciwnym razie - znamieniem fałszywym.

Pólko nasadowe (cellula basalis)  - leży w środku, przy nasadzie skrzydeł.

Trójkąt [trójkąt środkowy] (triangulum) - pólko w połowie nasadowej części skrzydeł, odgraniczone żyłkami podłużnymi i poprzecznymi na kształt trójkąta.

Narządy płciowe samicy mieszczą się  przy końcu ósmej płytki brzusznej i są u różnych gatunków rozmaicie ukształtowane.

Odwłok (abdomen)

Odwłok zrośnięty z tułowiem, zwykle mocno wydłużony ma kształt rozmaity. Składa się z dziesięciu odcinków, czyli pierścieni (segmentum), spojonych ze sobą błoną, rozpoznawalnych po karbach na jego krawędziach bocznych. Każdy pierścień składa się z płytki grzbietowej (górnej) i z brzusznej (dolnej). Krawędź pierścienia według położenia nazywa się przednią (względem tułowia), a tylną - zwróconą ku końcowi odwłoka.

Wierzch odwłoka zwie się grzbietem, a spód - brzuchem owada.

Narządy płciowe (genitalia) samca umieszczone są przy drugiej płytce brzusznej i wystają jako płatki, kolce, ciernie lub brodawkowate wyrostki.

Narządy płciowe samicy mieszczą się przy końcu ósmej płytki brzusznej i są u różnych gatunków rozmaicie ukształtowane. Mogą być one: rynienkowate, półkuliste, półkrążkowe, sercowate, miseczkowate, płatkowate itp.

Niekiedy pokładełko samicy, z którego jajeczka wydostają się na zewnątrz, sterczy jako ostry kolec, którym samica przekłuwa najpierw rośliny podwodne, a potem w nakłutych miejscach umieszcza swoje jajeczka. Cały narząd do znoszenia jaj zwie się pochewką. U pewnych gatunków pochewka jest głęboko wcięta lub wyżłobiona, u innych odstaje od brzuszka.

Przed kopulacją samiec swoimi przysadkami odwłokowymi chwyta samicę za potylicę. Kształt jego przydatków idealnie pasuje do kształtu głowy samicy tego samego gatunku.

Przysadki odwłoka [przydatki analne] (appendices anales) - w zależności od położenia rozróżnia się je na górne, średnie i dolne. U ważek najczęściej przysadki średnie nie występują.

Cele, do jakich służą przysadki, nie zostały dokładnie zbadane. Wiadomo tylko, że samiec chwyta nimi samicę za szyję lub tułów, i jak sprawdzono - rozmaicie ukształtowane przysadki samców przylegają szczelnie [pasują] do odpowiadających im bruzd tułowia (u Zygoptera) lub głowy, a dokładniej - potylicy samicy (u Anisoptera). Samica natomiast chwyta nimi samca - od spodu za pierwszy przedni pierścień odwłoka.
Ważki posługują się także przysadkami odwłokowymi podczas chwytania zdobyczy.

Kształt przysadek odwłokowych, ich różna długość i ubarwienie dostarczają bardzo ważnych znamion służących rozróżnianiu blisko spokrewnionych gatunków.
Górne przysadki mają u większości gatunków kształt dwóch palcowatych, rozszczepionych wyrostków, które są albo gładkie, albo powykrawane, a u innych gatunków – haczykowato zakrzywione. Na spodzie lub z boków tych przysadek sterczą bądź zęby, bądź wypukłości, albo też cała ich powierzchnia jest brodawkowato albo piłkowato powycinana.
Dolne przysadki u jednych gatunków odstają od siebie, u innych zaś są zrośnięte.


Niniejszy słowniczek pojęć pochodzi z pracy pt. "Ważki Galicji i przyległych krajów polskich" autorstwa Józefa Dziędzielewicza, rozdział "Budowa ciała Ważek", str. 25-30 (rok wydania 1902)


Uwagi na temat słowniczka sporządzonego przez Józefa Dziędzielewicza:

Na potrzeby opisywania wyglądu ważek w słowniczku znalazłam kilka określeń części ciała, których nie ma w obszernym słowniku na stronie Ważki.pl, tj międzyocze, międzyskrzydle, kolanko. Zaskakująca jest szczegółowość słowniczka - choćby opis żyłek na skrzydłach (wraz z nazwami łacińskimi) czy przydatków analnych.
Zdanie: "Ważki posługują się także przysadkami odwłokowymi podczas chwytania zdobyczy" rzuca dodatkowe światło na interpretację zjawiska polegającego na pomyłkowym łączeniu się w pary ważek należących do różnych gatunków (niezależnie od płci!) - link.
Choć zdarza się, że do kopulacji dochodzi (nie stwierdzono jednak krzyżowania się gatunków), to niekiedy pochwycenie za głowę ważki innego gatunku okazuje się być... polowaniem. Jak dotąd, nie trafiłam na zdjęcie czy wzmiankę o tym, by przydatki analne służyły ważkom do schwytania innych owadów.
     Z opisu budowy odnóży ważek wnioskuję, że autor nie wiedział o istnieniu drugiego krętarza (jedną z unikalnych cech ważek jest obecność dwóch pierwotnych krętarzy; pozostałe owady uskrzydlone posiadają jeden krętarz).
     W opisie odwłoka samca, a dokładniej narządów rozrodczych, nie ma wzmianki o istnieniu pierwotnego aparatu kopulacyjnego. W całej pracy Dziędzielewicza nie znalazłam też właściwego opisu przebiegu kopulacji (przeniesienie spermy z pierwotnego do wtórnego aparatu kopulacyjnego) , zatem w owych czasach ten temat nie był należycie rozpoznany.





21 271

nazwy części ciała ważki, słownik budowa ważki, słowniczek ważki, budowa  słownik ważki zachwycone,